Η παραδοσιακή μας μουσική έχει κοινά γνωρίσματα σ' όλη την έκταση του ελληνικού ιστορικού χώρου και θεωρείται ενιαία. Ωστόσο η κάθε περιοχή, ανάλογα με τη γεωγραφική της θέση, τις δικές της κλιματολογικές, πολιτικοκοινωνικές, ιστορικές και άλλες συνθήκες της ζωής των ανθρώπων, το ιδιαίτερο γλωσσικό ιδίωμα, τα δικά της (τοπικά) ήθη και έθιμα, έχει αναπτύξει δική της φυσιογνωμία και το δικό της χαρακτήρα.

Κατά συνέπεια έχει δημιουργήσει τη δική της ασματική και χορευτική παράδοση. Σταυροδρόμι τριών Ηπείρων, η Κύπρος, υπήρξε το θέατρο όπου διαδραματίστηκαν σημαντικά ιστορικά γεγονότα, που αναμφίβολα είχαν την επίδραση τους στη διαμόρφωση της παραδοσιακής της μουσικής.

Ζεστός, μεσογειακός λαός ο κυπριακός, είναι πολύ φυσικό και η παραδοσιακή του μουσική να έχει τη ζωντάνια και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του νησιώτικου τραγουδιού.

Ως προς το χαρακτήρα και το ύφος, η κυπριακή μουσική μοιάζει περισσότερο με εκείνην των άλλων νησιών, που λούζονται από τα καταγάλανα νερά της Μεσογείου. Πιο πολύ μοιάζει με τη μουσική των Δωδεκανήσων, των Κυκλάδων και ακόμα της Κρήτης (κυρίως όσον αφορά στις « φωνές»).

Επίσης από πλευράς χορευτικών σκοπών (καρσιλαμάδες και ζεΐμπέκικα) συναντούμε ανάλογους με τους κυπριακούς χορούς στη Χίο, τη Μυτιλήνη και τα παράλια της Μικράς Ασίας. Ομοιότητες παρατηρούνται και με τη μουσική της Μικράς Ασίας. Ιδιαίτερα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922, πολλοί πρόσφυγες βρήκαν λύση του οδυνηρού προβλήματος τους στη φιλόξενη γη της πατρίδας μας, φέρνοντας μαζί τους το υπέροχο «μουσικό πλεκτό», τη μοναδική τους προίκα από τη χαμένη τους πατρίδα...

Οι κυπριακοί χοροί είναι άλλοτε ανάλαφροι και δροσεροί γιομάτοι χάρη και φρεσκάδα κι άλλοτε σεμνοπρεπείς κι επιβλητικοί. Οι χορευτές και κυρίως οι άνδρες χαρακτηρίζονται για τη λεβεντιά, τη χάρη και το κέφι τους. Η δημοτική μας μουσική (χοροί και τραγούδια) είναι κυρίως αισθηματικού περιεχομένου και είναι στενά συνδεδεμένη με τις διάφορες φάσεις του κυπριώτικου γάμου, που τα παλιά χρόνια κρατούσε μέρες ολόκληρες (μέχρι μία βδομάδα), ως του κυριότερου και του πιο ευχάριστου κοινωνικού γεγονότος της ζωής των ανθρώπων. Εκεί βρίσκει και την πλήρη έκφραση της.

Φυσικά δεν αποκλείει κανείς το γεγονός της εκτέλεσης των χορών και των τραγουδιών μας και σε άλλες εκδηλώσεις. Ο τρόπος με τον οποίο εκτελούνται οι πιο πολλοί χοροί μας, κατά ζεύγη, αντικριστά ή σόλο (δηλαδή από ένα χορευτή) και όχι κυκλικά από ομάδα χορευτών, όπως οι καλαματιανοί, οι συρτοί, οι τσάμικοι, οι καραγκούνες και άλλοι χοροί του ελληνικού ιστορικού χώρου, είναι στοιχείο κυρίως της δικής μας παράδοσης.

Σ' αυτό έχει συμβάλει σε μεγάλο βαθμό το γεγονός ότι η Κύπρος, λόγω απόστασης αλλά και των πολλών περιπετειών του ιστορικού της βίου, έμεινε κάπως ξεκομμένη από τον υπόλοιπο εθνικό κορμό.

Τα τελευταία όμως χρόνια με τις ευκολίες, που υπάρχουν στη διακίνηση και στην επικοινωνία γενικά, πλάι στη διδασκαλία και των πανελλήνιων χορών στα σχολεία, στα διάφορα συγκροτήματα και αλλού, χορεύονται και εδώ καλαματιανοί, συρτοί και άλλοι κυκλικοί χοροί από ομάδα χορευτών.

Εκτός από τους χορευτικούς σκοπούς, η κυπριακή παραδοσιακή μουσική έχει να παρουσιάσει τις περίφημες «φωνές» της, τα υπέροχα οργανικά ποιμενικά κομμάτια, που εκτελούνται από το «πιθκιάβλιν», χωρίς να παραλείψουμε τα άλλα είδη τραγουδιών όπως: θρησκευτικά, μοιρολόγια, ιστορικά, τσιαττιστά, δίστιχα, κάλαντα και νανουρίσματα.

Η Κύπρος μας, που βρισκόταν στις άκρες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ήταν φυσικό να δημιουργήσει και πολύ ωραία τραγούδια του ακριτικού κύκλου καθώς και παραλοές, (παρακαταλογές), που είναι και τα πιο παλαιά είδη.

Οι συνθήκες ζωής που επικρατούσαν στο νησί μας, που ήταν για αιώνες ολάκερους κάτω από ξένη κατοχή, δεν άφηνε στα πολύ παλιά χρόνια να εκδηλωθεί οργανωμένη μουσική κίνηση. Αλλά και αν υπήρχε μεμονωμένα κάτι τέτοιο, δεν έχει διασωθεί με λεπτομέρειες ως τον 18ον αιώνα, όταν εμφανίστηκαν οι πρώτοι «βιολάρηδες», που εκτελούσαν τους κυπριακούς χορούς μαζί με το λαγούτο και την ταμπουτσιά, τα οποία θεωρούνται τα κατ' εξοχήν παραδοσιακά όργανα του τόπου μας. Τα ονόματα των πρώτων λαϊκών εκτελεστών μας είναι γνωστά από τους πιο γέροντες μουσικούς.

Ας σημειωθεί ότι το βιολί στην Ελλάδα θεωρείται ως νεότερο μουσικό όργανο και μαρτυρείται από τον 170 αιώνα. Έχει βασικά αντικαταστήσει τη λύρα, που δεν παίζεται παρά μόνο στην Κρήτη, στη Θράκη και σε ορισμένα νησιά των Δωδεκανήσων. Επίσης στη Μακεδονία όπου εκτελείται από Θρακιώτες πρόσφυγες.

Επηρεασμένοι από το βιολί, πολλοί λυράρηδες προσθέτουν συχνά και τέταρτη χορδή στο όργανο τους. Στην Κρήτη, όπου η λύρα έμεινε τρίχορδη, την κουρδίζουν όπως το βιολί κατά πέμπτες, όπως μας πληροφορεί ο Ελβετός Εθνομουσικολόγος, Σαμουέλ Μπο-Μποβί στο βιβλίο του «Δοκίμιο για το Ελληνικό Δημοτικό τραγούδι». Το λαγούτο φυσικά είναι παλαιότερο όργανο καθώς και η ταμπουτσιά και το «πιθκιάβλιν».

Αναφερόμενοι στην κυπριακή παραδοσιακή μουσική δεν μπορεί παρά να φερθούμε πρώτα στη σουίτα των ανδρικών και γυναικείων αντικριστών χορών ή καρσιλαμάδων, όπως επικράτησε να λέγονται, που θεωρείται ως η σπονδυλική στήλη του χορευτικού μας είδους.

Μελετητές που ασχολήθηκαν με την κυπριακή λαογραφία,  χρονολογούν τους χορούς αυτούς μεταξύ του 1750-1800. Είναι από τους αρχαιότερους μας χορούς και αποτελούν μια χορευτική σουίτα, από πέντε αυτοτελή «μέρη» γνωστά σαν κινήσεις ή φιγούρες, που όλα μαζί αποτελούν ένα ενιαίο σύνολο. Αυτό αφορά τόσο στους ανδρικούς όσο και στους γυναικείους αντικριστούς. Κατά κάποιο τρόπο είναι ένα χορόδραμα, που σύμφωνα με μια εκδοχή, από   ορισμένες περιοχές της Κύπρου, βασίζεται στο εξής ωραίο παραμύθι:

Κάποτε, στα παλιά χρόνια, ζούσε μια όμορφη βασιλοπούλα της Κύπρου, η οποία μόλις έφθασε σε ηλικία γάμου, προκειμένου να διαλέξει τον καλύτερο νέο για σύζυγο της, έβαλε ντελάληλες να διαλαλήσουν ότι προκηρύσσει διαγωνισμό χορού.

Την ορισμένη μέρα έγινε η συγκέντρωση μπροστά στη βασιλοπούλα, αλλά και σε πολλούς θεατές. Οι νέοι που μαζεύτηκαν άρχισαν να χορεύουν ανά δύο, ο ένας απέναντι στον άλλον (καρτζίν= αντικριστά), απ' όπου προήλθε και η λέξη αντικριστοί χοροί ή καρσιλαμάδες.

Έτσι, στον πρώτο χορό της σειράς των ανδρικών αντικριστών (σε χρόνο των 9/8), ο τότε μνηστήρας και σημερινός χορευτής, με τα χέρια ψηλά και τεντωμένο το κορμί, με ύφος προκλητικό και ανταγωνιστικό, προσπαθεί να δείξει την παλικαριά του, χορεύοντας με ανάλαφρα πηδήματα και κτυπήματα στο δεξί του πόδι.

Στη συνέχεια, οι μνηστήρες σύμφωνα πάντοτε με το παραμύθι χορεύουν το δεύτερο αντικριστό (σε χρόνο 7/8), με ζωηρά βήματα και καθίσματα. Ακολουθεί ο τρίτος αντικριστός (σε χρόνο 2/4), πάλι με ζωηρά γρήγορα πηδήματα και καθίσματα, καθώς και κτυπήματα με το χέρι του δεξιού ποδιού στον αέρα.

Στη συνέχεια, οι μνηστήρες για να δείξουν ο κάθε ένας και την ικανότητα του στο τραγούδι, την ετοιμότητα του πνεύματος του, καθώς και την ευφράδεια του, τραγουδούν υπό τύπο στιχομυθίας δίστιχα τραγούδια, τα γνωστά μας «τσιαττίσματα».

Μ' αυτά εξυμνούν τον έρωτα, την παλικαριά, την ομορφιά αλλά και τα βάσανα, που φέρνει η αγάπη. Η φωνή πάνω στην οποία τραγουδούν τα δίστιχα είναι η γνωστή Παραλιμνίτισσα.

Στη σειρά των χορών των μνηστήρων ακολουθεί ο τέταρτος αντικριστός (σε χρόνο 9/8), που χορεύεται με ελαφρά πηδήματα και με το σώμα και τα χέρια πάντοτε τεντωμένα για να δείξουν έτσι την παλικαριά και συνάμα την καπατσοσύνη τους.

Τέλος, οι μνηστήρες του μύθου, τραγουδούν τον μπάλλο ή πέμπτο ανδρικό αντικριστό (σε χρόνο 7/8), συνυφασμένο με τραγούδι μακρόσυρτο, τύπου «αμανέ» ή «μανέ» (Αμανέδες και μπάλλους συναντούμε και σε άλλα μέρη του ελληνικού ιστορικού χώρου, όπως στα νησιά και τη Μικρασία).

Η λέξη «αμανές» είναι ανατολίτικης προέλευσης. Οι Έλληνες ωστόσο έχουν κάνει δικό τους τον αμανέ. Στίχος του είναι πάντα ο ελληνικότατος δεκαπεντασύλλαβος. Το τραγούδι λέγεται για να δείξουν και πάλι οι χορευτές την ωραία τους φωνή αλλά και την αγάπη και τον καημό τους. Ο αμανές τραγουδιέται με μακρόσυρτη, παθιάρικη φωνή.

Παραθέτουμε ένα χαρακτηριστικό δίστιχο, που εκφράζει το πάθος του τραγουδιστή για τα κάλλη του κόσμου, με κάποια όμως μελαγχολία και πίκρα, αλλά και με φιλοσοφική διάθεση:

"Τι να την κάνω τη ζωή, αν είναι κι άλλη τόση αφού υπάρχει θάνατος και το κορμίν θα λειώσει".

Ας σημειωθεί ότι η λέξη μπάλλος είναι αντιδάνειο και προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό ρήμα «βαλλίζω», που σημαίνει χορεύω με πηδήματα και στριφογυρίσματα (απ' όπου και ο «βαλλισμός» χαρακτηριστικός αρχαίος χορός). Την πήραν οι ξένοι και έκαμαν τις γνωστές μας λέξεις "ball" , "balletto" , "waltz" , "walzer" κλπ. Την πήραμε ξανά εμείς και κάναμε το χορό μπάλλο.

Για να επανέλθουμε όμως στο ωραίο παραμύθι μας, η βασιλοπούλα, αφού είδε κι άκουσε όλα τα παλικάρια και τους υποψήφιους συζύγους, διάλεξε εκείνον που, κατά τη γνώμη της, είχε τα περισσότερα χαρίσματα.

Στη συνέχεια κάλεσε τις νεράιδες και τους είπε να της ετοιμάσουν τα προικιά της. Κι έτσι εξηγείται η προέλευση της γυναικείας «σουίτας» των αντικριστών χορών.

Της Λυγίας Κωνσταντινίδου
Μουσικολόγος - Ερευνήτρια
lygia@cytanet.com.cy